Celem wprowadzenia obowiązkowej informacji o wartości odżywczej w oznakowaniu artykułów rolno-spożywczych jest wspieranie polityki zdrowia publicznego. Możliwe jest to między innymi poprzez ułatwienie konsumentom dokonywania świadomych wyborów żywności. Panuje przekonanie, że przeciętny konsument jest odpowiednio poinformowany, spostrzegawczy i ostrożny, a także orientuje się w grupach produktów, które dostarczają organizmowi głównych, niezbędnych składników odżywczych. Niemniej jednak w ostatnich latach nastąpił intensywny rozwój technologii w przemyśle spożywczym. Na rynku spożywczym występuje bogata oferta artykułów różniących się między sobą cenami, metodą produkcji i źródłem pochodzenia surowca, w związku z tym coraz trudniej jest dokonywać świadomych wyborów produktów odpowiadających indywidualnym potrzebom żywieniowym. Umieszczenie na etykiecie produktów danych odnośnie ich wartości odżywczej ma pomóc w informowaniu konsumentów o ich przydatności żywieniowej, a także umożliwić porównywanie podobnych do siebie produktów.
Do elementów, które obowiązkowo będą musiały znaleźć się na etykiecie, należą: wartość energetyczna, a także ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli. Wartość odżywcza może być uzupełniona informacją o ilości jednego lub kilku składników, tj.: kwasów tłuszczowych jednonienasyconych, kwasów tłuszczowych wielonienasyconych, alkoholi wielowodorotlenowych, skrobi, błonnika, witamin i składników mineralnych.
Obowiązek informowania o wartości odżywczej wprowadza rozporządzenie (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/200. Od dnia 13 grudnia 2016 r. informacja o wartości odżywczej na wszystkich opakowanych środkach spożywczych będzie obowiązkowa (z wyjątkami określonymi w rozporządzeniu), przed tą datą informacja o wartości odżywczej może być podawana na zasadzie dobrowolności, jednak zgodnie z wytycznymi rozporządzenia 1169/2011.
Wartość odżywcza – czy są wyjątki? Przepisy dotyczące informacji o wartości odżywczej określone w rozporządzeniu nie mają zastosowania do suplementów diety, naturalnych wód mineralnych oraz żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego, do których stosuje się właściwe dla nich przepisy w zakresie etykietowania. Ponadto z obowiązku przedstawiania informacji o wartości odżywczej, z wyjątkiem przypadków, w których złożono oświadczenie żywieniowe lub zdrowotne, zwolnione zostały produkty wskazane w załączniku V, między innymi:
- produkty nieprzetworzone, które zawierają pojedynczy składnik lub pojedynczą kategorię,
- produkty przetworzone, w przypadku których jedynym procesem przetwarzania jakim je poddano jest dojrzewanie, i które obejmują pojedynczy składnik lub pojedynczą kategorię,
- żywność, w tym żywność wytwarzana ręcznie, dostarczana bezpośrednio przez wytwórcę małych ilości produktów konsumentowi finalnemu lub miejscowym placówkom handlu detalicznego bezpośrednio zaopatrującym konsumenta finalnego.
Co obowiązkowe, a co dobrowolne w wartości odżywczej? Informacja o wartości odżywczej stanowi zamkniętą listę, która ogranicza się do wartości energetycznej i składników odżywczych i nie można jej uzupełniać żadną dodatkową informacją żywieniową. Jak obliczyć i wyrazić wartość odżywczą? Obliczanie wartości energetycznej i odżywczej może być oparte na analizie żywności dokonanej przez producenta, obliczeniach na podstawie znanych lub rzeczywistych wartości średnich użytych składników lub obliczeniach na podstawie ogólnie dostępnych i zaakceptowanych danych.
W etykietowaniu podaje się „wartość średnią” rozumianą jako wartość, która najlepiej przedstawia ilość składnika odżywczego w danym środku spożywczym i która obejmuje naturalną różnorodność środków spożywczych, wahania sezonowe, strukturę konsumpcji i inne czynniki mogące spowodować zmiany rzeczywistej wartości. Aby ułatwić konsumentowi porównywanie produktów w opakowaniach różnej wielkości, rozporządzenie utrzymuje obowiązek podawania informacji o wartości odżywczej w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml środka spożywczego w postaci dostępnej w sprzedaży. W niektórych przypadkach wartość odżywcza może odnosić się do żywności „po przygotowaniu” (np. zupy i sosy w proszku, galaretki, budynie, czy kisiele) pod warunkiem podania wystarczająco dokładnych instrukcji użycia. Dodatkowo na zasadzie dobrowolności informacje o wartości odżywczej mogą być podawane w przeli czeniu na porcję produktu lub jednostkową ilość danego środka spożywczego.
Podanie informacji o wartości odżywczej w przeliczeniu na porcję z pewnością lepiej przemówi do konsumenta. Należy jednak pamiętać, że porcja lub jednostkowa ilość żywności musi być łatwo rozpoznawalna, ponadto na etykiecie należy ją określić ilościowo bezpośrednio w pobliżu informacji o wartości odżywczej, a także podać liczbę porcji lub jednostkowych ilości w opakowaniu. W przypadku chleba pakowanego krojonego producent, decydując się na zamieszczenie takiej informacji, powinien wskazać, ile kromek stanowi porcję i ile takich porcji znajduje się w opakowaniu. Wybrane elementy obowiązkowej informacji żywieniowej mogą zostać również powtórzone w głównym polu widzenia (zwanym powszechnie „przodem opakowania”) pod warunkiem zastosowania jednego z następujących formatów: wartość energetyczna lub wartość energetyczna wraz z: ilością tłuszczu, kwasami tłuszczowymi nasyconymi, cukrami oraz solą. Wartość energetyczną oraz ilość tłuszczu, nasyconych kwasów tłuszczowych, cukrów, białka i soli można dodatkowo wyrazić jako wartość procentową referencyjnych wartości spożycia dla osoby dorosłej na 100 g lub na 100 ml określonych w części B załącznika XIII. W takich przypadkach informacja o wartości odżywczej powinna zawierać następujący komunikat, którego nie można modyfikować: „Referencyjna wartość spożycia dla przeciętnej osoby dorosłej (8400 kJ/2000 kcal)”.
Jak przedstawić wartość odżywczą? Aby przekazywane informacje żywieniowe służyły celowi informacyjnemu, w którym je wprowadzono, powinny być proste, czytelne i zrozumiałe dla przeciętnego konsumenta. Do informacji o wartości odżywczej zastosowanie mają zasady dotyczące minimalnego rozmiaru czcionki: jest to co najmniej 1,2 mm, z wyjątkiem opakowań lub pojemników, których najmniejsza powierzchnia ma pole mniejsze niż 80 cm², w tych przypadkach minimalna wysokość x rozmiar czcionki wynosi 0,9 mm. Producenci żywności w opakowaniach lub pojemnikach, których największa powierzchnia jest mniejsza niż 25 cm² są zwolnieni z tego obowiązku. Informację o wartości odżywczej należy przedstawić w formie tabeli z uszeregowanymi wartościami liczbowymi, natomiast format liniowy jest dopuszczalny w przypadkach, gdy dostępne miejsce nie pozwala na przekazanie informacji w formie tabeli. Stosuje się kolejność i jednostki miary, które przywołuje załącznik XV do rozporządzenia, np. wartość energetyczna podawana jest zawsze w kJ (kilodżulach) oraz kcal (kilokaloriach), przy czym jako pierwszą należy podać wartość w kilodżulach, a następnie wartość w kilokaloriach.
W przypadku gdy wartość energetyczna lub ilość składnika odżywczego w produkcie jest znikoma, informacje dotyczące tych elementów można zastąpić komunikatem: „Zawiera znikome ilości…”, który umieszcza się bezpośrednio w pobliżu informacji o wartości odżywczej.
Kiedy można wskazywać witaminy i składniki mineralne? Rozporządzenie porządkuje również kwestie wskazywania w oznakowaniu produktów obecności witamin i składników mineralnych. Następujące witaminy i składniki mineralne, mogą być podane w wartości odżywczej: witaminy A, D, E, K, C, tiamina, ryboflawina, niacyna, B6, B12, kwas pantotenowy, kwas foliowy, biotyna oraz składniki mineralne takie jak potas, chlor, wapń, fosfor, magnez, żelazo, cynk, miedź, mangan, fluor, selen, chrom, molibden, jod. Każdą z witamin lub każdy ze składników mineralnych można deklarować, pod warunkiem ich obecności w znaczącej ilości.
Rozporządzenie definiuje znaczącą ilość jako:
- 15 proc. referencyjnych wartości spożycia, zawarte w 100 g lub 100 ml, w przypadku produktów innych niż napoje;
- 7,5 proc. referencyjnych wartości spożycia, zawarte w 100 ml, w przypadku napojów;
- 15 proc. referencyjnych wartości spożycia, w przeliczeniu na porcję, jeżeli dane opakowanie zawiera wyłącznie jedną porcję.
Referencyjne wartości spożycia dla witamin i składników mineralnych dla osób dorosłych określa tabela zawarta w Części A Załącznika XIII.
